W sierpniu i wrześniu br. w Tłokini Kościelnej, gm. Opatówek, pow. kaliski miały miejsce kompleksowe badania archeologiczne jednego z kurhanów na odkrytym niedawno cmentarzysku sprzed kilku tysięcy lat.
Niezwykle interesujące wyniki prac skłoniły Nadleśnictwo Kalisz, Urząd Miasta i Gminy Opatówek, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej i Fundację Ochrony Zabytków do podpisania wspólnego porozumienia w sprawie budowy w tym miejscu nowoczesnego rezerwatu archeologicznego, mającego stanowić nową atrakcję edukacyjną i turystyczną regionu kaliskiego.
Ziemia kaliska należy do obszarów, które zgodnie uznaje się za jeden z najbardziej interesujących w najdawniejszych dziejach ziem polskich. Prace wykopaliskowe kontynuowane od końca XIX wieku dostarczają coraz nowszych źródeł dokumentujących wyjątkową pozycję okolic Kalisza w historii tej części Europy. Kolejne prace terenowe podejmowane są już jednak coraz rzadziej i zazwyczaj ograniczają się do niewielkiej przestrzeni i charakteru sondażowego. Na tym tle jako wyjątkowe jawią się badania wykopaliskowe przeprowadzone w sierpniu i wrześniu br. w podkaliskiej Tłokini Kościelnej, gm. Opatówek, pod kierunkiem dr. Grzegorza Szczurka i jego zastępczyni mgr Aleksandry Piasty.
Początki zainteresowania badaczy tym miejscem sięgają 2020 r, kiedy to w kooperacji ze Stowarzyszeniem Poszukiwaczy Artefaktów Historycznych z Kalisza, kierowanym przez Karola Karpisiewicza, zidentyfikowano nieznane dotychczas cmentarzysko kurhanowe w dolinie rzeki Swędrni. Stanowisko niezwłocznie otoczono ochroną, w której aktywny udział brali członkowie Stowarzyszenia. Ślady po nielegalnych wkopach rabunkowych niechybnie wskazywały na zainteresowanie złodziei naszym wspólnym dziedzictwem.
W ciągu najbliższych miesięcy przeprowadzono kompleksową inwentaryzację stanowiska i szereg nieinwazyjnych badań geofizycznych, które pozwoliły rozpoznać charakter nasypów. Na skrywanie cennych poznawczo nawarstwień kulturowych wskazywały wyniki z największej z mogił, o średnicy ok. 30 m i wysokości 2 m. Realne zagrożenie zniszczeniem przez rabusiów, mieniących się nierzadko pasjonatami przeszłości, stało u podstaw podjęcia decyzji o przeprowadzeniu archeologicznych badań wykopaliskowych, co spotkało się ze zrozumieniem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu, delegatura w Kaliszu.
To ogromne przedsięwzięcie mogło się udać tylko dzięki zaangażowaniu wielu osób i instytucji, którym ochrona archeologicznego dziedzictwa kulturowego nie jest obojętna. Ekspedycja licząca blisko 30 osób przez długie i często upalne tygodnie metodycznie odsłaniała kolejne warstwy tłokińskiego kurhanu. Trzon zespołu stanowiła grupa wspaniałych studentów z Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, odbywających wówczas praktyki wykopaliskowe. Władze Wydziału, z Dziekanem prof. dr hab. Andrzejem Michałowskim na czele, od początku patronowały badawczej aktywności w Tłokini Kościelnej. Prace nie zakończyłyby się sukcesem gdyby nie ogromne zaangażowanie pro publico bono członków lokalnych stowarzyszeń: Stowarzyszenia Poszukiwaczy Artefaktów Historycznych z Kalisza, Stowarzyszenia Regionalna Grupa Historyczna Schondorf z Liskowa i Kaliskiej Grupy Eksploracyjnej. Zwłaszcza członkowie pierwszego z nich licznie i dzień w dzień wspierali wysiłki archeologów, przyczyniając się do postępu prac. To doskonały przykład udanej współpracy środowiska naukowego i prawdziwych pasjonatów, którzy swój czas bezinteresownie poświęcają dla dobra dziedzictwa archeologicznego ziem polskich. Przedsięwzięcie wspierali również pracownicy i przyjaciele Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego UAM w Kaliszu, z którym związany jest kierownik badań dr Grzegorz Szczurek. Realizacja prac była możliwa dzięki wielu życzliwym osobom, wszystkich nie sposób jednak tutaj wymienić z nazwiska.
Prace wiązały się z niemałym wysiłkiem organizacyjnym i finansowym. Trudno przecenić wkład Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, kierowanego przez Sylwię Kucharską, Nadleśnictwa Kalisz, z nadleśniczym Szymonem Lisem na czele, oraz Urzędu Miasta i Gminy Opatówek reprezentowanego przez burmistrza Sebastiana Wardęckiego. To właśnie te instytucje podpisały wraz z Fundacją Ochrony Zabytków z Poznania, której szefuje dr Grzegorz Szczurek, porozumienie w sprawie budowy w Tłokini Kościelnej nowoczesnego rezerwatu archeologicznego, mającego wśród lokalnej społeczności promować wiedzę o tym miejscu i konieczność wspólnej ochrony zabytków archeologicznych. Ustalenia naukowe dokonane w Tłokini Kościelnej dają ku temu doskonałą okazję.
Przeprowadzone prace wykopaliskowe pozwoliły zidentyfikować dwie fazy badanego nasypu ziemnego. Centralną strefę zajmował mniejszy kurhan, kryjący pochówek szkieletowy wraz z dwoma krzemiennymi grocikami, który na tym etapie prac analitycznych należy ogólnie datować na przełom neolitu i wczesnej epoki brązu (ok. 2000 p.n.e.). Następnie w później epoce brązu, z wysokim prawdopodobieństwem u jej schyłku (1000 – 800 p.n.e), społeczność łużyckich pól popielnicowych otoczyła cały pierwotny nasyp kamiennym wieńcem o średnicy ok. 18 m, szczególnie zwartym w strefie południowej. Kamienną architekturę stwierdzoną w trakcie badań należy uznać za względnie kompletną, co potwierdzają niewielkich rozmiarów kamienie (5–10 cm) zidentyfikowane w części północnej. Taki rytm układu ma zapewne związek z symboliką strefy sacrum, niekoniecznie przestrzeni grzebalnej, bowiem w obrębie nasypu nie stwierdzono pochówku łączonego z późną epoką brązu. Niewykluczone, że konceptualizacja wyników przeprowadzonych badań będzie zmierzać w kierunku identyfikacji miejsca o charakterze „świętej góry”, ku czemu już na tym etapie są wyraźne przesłanki.
Przygotowanie kompleksowego opracowania wyników badań będzie możliwe dopiero po uzyskaniu środków finansowych, pozwalających m. in. na przeprowadzenie szeregu analiz specjalistycznych, jak np. datowań radiowęglowych, analiz geochemicznych gleby, izotopu strontu i DNA. Niezwykle cennie poznawczo zapowiada się korelacja wyników prospekcji geofizycznych z zastanymi w trakcie prac wykopaliskowych kontekstami archeologicznymi.
Dołączony materiał filmowy wymownie ilustruje skalę i przebieg przeprowadzonych w Tłokini Kościelnej badań (link), natomiast wizualizacje autorstwa Macieja Lipowieckiego pozwalają zapoznać się z próbką dokumentacji wykonanej w trakcie prac wykopaliskowych na ich kolejnych etapach (linki).
Wspólne przedsięwzięcie Nadleśnictwa Kalisz, Miasta i Gminy Opatówek, Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej i poznańskiej Fundacji Ochrony Zabytków planowane jest do zrealizowania w ciągu najbliższych 2–3 lat. Już niebawem ruszą prace projektowe, po których przyjdzie czas na skosztorysowanie przyświecającej stronom porozumienia idei i pozyskanie środków finansowych na jej realizację.
